Ozarbayjon iqtisodiyoti tarixi
Ozarbayjon iqtisodiyoti tarixi - Ozarbayjon iqtisodiyotining rivojlanishining tarixiy ko'rinishi.
Rossiya Imperiyasining bir qismi sifatida
[tahrir | manbasini tahrirlash]1860—1870-yillarda Ozarbayjon hududida neft sanoati bilan bir vaqtda mis eritish sanoati rivojlana boshlaDI. Gadabay konidan qazib olingan mis Siemens Brothers mis eritish zavodida tozalanar, bu korxona es Rossiya imperiyasi hududidagi eng yirik mis erituvchi korxonalardan biri hisoblanar edi.
Ipakchilik, jumladan, bugʻ mashinalari, tuz qazib olish, don yetishtirish, baliqchilik, paxtachilik, toʻqimachilik[1] poligrafiya mahsulotlari ishlab chiqarish rivojlangan edi.
Neft konlarini ekspluatatsiya qilish XIX asrning ikkinchi yarmida boshlangan. 1872-yilda 13 ta neft rayonlar mavjud edi.
Boku hududida 2 ta yirik mashinasozlik zavodi mavjud bo'lgan: Boku mashinasozlik, neft sanoat va savdo jamiyatining mashinasozlik zavodi bor edi. Kaspiy dengizida neft sanoati va kemachilikning rivojlanishi munosabati bilan Bokuda burgʻulash ishlari uchun mahsulotlar ishlab chiqaradigan va kema taʼmirlash ishlarini olib boruvchi koʻplab kichik va oʻrta ustaxonalar barpo qilingan edi.
Ozarbayjon aholisining ko'pchiligi qishloqda yashar edi. 1897-yilda 1876700 kishi numumiy aholi sonidan qishloq aholisi 1502000 kishini tashkil etdi. 1913-yilda jami 2339000 aholidan qishloq aholisi 1783000 kishi edi[2] bu esa Ozarbayjonda urbanizatsiya darajasi pastligidan darak berardi.
1880-yilda Ozarbayjonda birinchi asosiy temir yoʻl — Boku — Sabunchi — Suraxoniy ishga tushirildi. 1883-yilda Boku-Tiflis temir yo'li ham ishga tushirildi.
Ganja tumani hududida konchilik sohasida Chiragidzor oltingugurtli pirit koni mavjud bo'lgan.
Yuk tashish; yetkazib berish
[tahrir | manbasini tahrirlash]XX asrning ikkinchi yarmida neft qazib olishning boshlanishi dengiz transportining rivojlanishiga yordam berdi. Neft va neft mahsulotlarini tashish uchun yangi kemalar paydo bo'ldi. 1873-yilda Kaspiyda "Aleksandr" neft tashish barjasi paydo bo'ldi. Keyin Kaspiy dengizida dunyodagi birinchi "Zardusht" tankeri, ichki yonuv dvigatelli birinchi kema "Vandal" (1903-yildan), ikkita reversiv dvigatelli "Delo" (1908-yilda qurilgan) tankeri ishladi[3][4][5]. 1858-yil 21-mayda "Kavkaz va Merkuriy" aksiyadorlik jamiyati tashkil etildi. Kaspiy dengizidagi portlar soni ortib bordi. 1866-yilda Kavkaz va Merkuriy jamiyati kemasozlik zavodini qurishni boshladi. 1881-yilda Dengizchilik kurslari ochildi.
ODR davrida
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ozarbayjon Demokratik Respublikasi hukumati 1918-yildan 1920-yilgacha chorizm ag'darilganidan keyin tanazzulga yuz tutgan davlat iqtisodiyotini tiklash uchun ko'p ishlarni amalga oshirdi.
1919-yilda Ozarbayjonning Davlat byudjeti 665 million manatni tashkil etdi. Uning katta qismi neftni sotish va 30% ni tashkil etgan daromad solig'ini yig'ish hisobiga to'ldirilar edi.
O'sha yillarda yaratilgan bojxona xizmatlari g'aznaga 100 million manat mablag' tushishiga yordam berdi. 15 million manat erkin savdo, yuk va yoʻlovchi tashish uchun yigʻimlardan tushdi. UShbu davrlarda Ozarbayjon ko'proq agrar mamlakat bo'lib, asosan chorvachilikka e'tibor qaratgan edi. Bu davrda qoramol 1 million boshga, otlar 150 ming boshga, buyvollar 300 ming boshga, tuyalar 12 ming boshga, qoʻchqor va echkilar 1,5 million boshga yetdi.
Ozarbayjon harbiy mablagʻlar uchun asosan neft, paxta, jun, ipak va charmdan toʻlagan, telefonlar, avtomobillar, lokomotivlar, tanklar, yopiq vagonlar, oziq-ovqat mahsulotlari Amerika, Fransiya, Italiya va boshqa mamlakatlardan kelgan.
Inqilobdan keyin Rossiyaga neft eksporti sezilarli darajada kamaydi. 1919-yilda shimoliy bozor yopilganligi sababli 3,6 million tonna neftdan faqat 600 ming tonna neft eksport qilindi. Neftni Yevropaga 1919-yilda Boku-Batumi neft quvuri qayta tiklanganidan va Boku-Julfa temir yoʻli qurilganidan keyingina sotish imkoniyatlari mavjud bo'ldi.
1918—1919-yillarda ODR mamlakatning maʼmuriy-hududiy va moliyaviy tuzilishiga bir qancha oʻzgarishlar kiritdi.
SSSR tarkibida
[tahrir | manbasini tahrirlash]1920—1939-yillarda. mamlakat iqtisodiy tuzilishining shakllanishi asta-sekin davom etdi. Iqtisodiyotning asosiy tarmoqlari neft, gaz, kimyo, yengil sanoat, oziq-ovqat, mashinasozlik va metallga ishlov berish sanoat tarmoqlari tashkil eta boshladi.
Ikkinchi jahon urushining dastlabki yillarida iqtisodiyotning barcha tarmoqlari tinch davr ehtiyojlarini qondirdi. 1948—yilda mahsulot ishlab chiqarish urushdan oldingi yillarga qaraganda ko'proq edi. 1950-yilda sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish 1940-yilga nisbatan 39% ga oshdi. 1950-yillardan boshlab sanoat rivojlanishi faollashdi, hududiy va tarmoq tuzilmalari takomillashtirildi. Mahsulot ishlab chiqarish hajmi 1940-yilga nisbatan 5,5 barobar oshdi. 1941—1970-yillarda 146 ta yirik sanoat korxonalari qurilib, foydalanishga topshirildi. Yirik zavodlar: Quvur zavodi, Ganja alyuminiy zavodi, Toshkesan rudani qayta ishlash kombinati, Mingachevir gidroelektrostansiyasi va boshqa zavodlar qurilib, foydalanishga topshirildi.
Oʻtgan yillar davomida mamlakatda sanoat tarmoqlari va obyektlarini qulay joylashtirish, aholi turmush darajasi past boʻlgan hududlarni rivojlantirish, kichik va oʻrta korxonalarda mehnat resurslaridan foydalanish darajasini oshirish boʻyicha ishlar olib borilgan.
Zamonaviy davr
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ozarbayjon Respublikasi 1991-yilda mustaqillikka erishgach, mustaqil iqtisodiy siyosat yurita boshladi. Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin Ozarbayjon iqtisodiyoti jiddiy zarar ko'rdi. 2001-yilda qashshoqlik darajasi 49%ga yetdi. Keyinchalik Ozarbayjonda yalpi milliy daromad (YaMM) jon boshiga 7350 dollar (2013-yil), jon boshiga yalpi ichki mahsulot 7912,5 dollar (2013-yil) ni tashkil etdi va qashshoqlik darajasi 2013-yilda 5%ga tushdi.
Uglevodorod resurslaridan foydalanish Ozarbayjonning iqtisodiy rivojlanishida hal qiluvchi rol o'ynadi. Xorijiy kompaniyalar va xorijiy investitsiyalar bilan tuzilgan koʻplab shartnomalar ham davlat iqtisodiyotida muhim oʻrin tutdi.
Ozarbayjon 1991-yilgacha turli yo'nalishlarda rivojlangan keng iqtisodiy bazaga ega edi. Mustaqillik Ozarbayjonda iqtisodiy tanazzulga olib keldi. 1996—yilgacha yalpi ichki mahsulotning pasayishiga ko'plab omillar sabab bo'ldi.
1994-yilda Ozarbayjon va dunyoning 8 davlatini ifodalovchi 13 yirik neft kompaniyasi o'rtasida muhim neft shartnomalaridan birini imzolandi. Bu shartnoma tarixga “Asr shartnomasi” nomi bilan kirdi.
O'sha yili AQSh, Turkiya, Ozarbayjon, Gruziya, Qozog'iston va Turkmaniston prezidentlari Boku-Tbilisi-Jayhon neft quvurini qurish bo'yicha davlatlararo bitimni imzoladilar.
1996-yilda Bokuda BP, Statoil, LUKAgip, Elf Aquitaine (Fransiya) (hozirgi Totalenergies), OIEC (Eron) (hozirgi NICO), TPAO va SOCAR o'rtasida Shohdengiz gaz kondensati konining istiqbolli tuzilishi bo'yicha shartnoma imzolandi.
1999-yilda Baku-Supsa neft quvuri ishga tushirildi. Neft quvuri Ozarbayjon-Chirag-Guneshli konlarini o'zlashtirish bo'yicha shartnoma asosida qurilgan.
Neft va gaz sektori iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari gullab-yashnashiga ta'sir ko'rsatdi. Makroiqtisodiy va moliyaviy barqarorlikka erishish uchun yangi islohotlar va chora-tadbirlar amalga oshirildi.
2005-yilda hukumat manatni qayta baholashga qaror qildi. 2005—2010-yillarda “neft” yalpi ichki mahsulotining oʻrtacha yillik oʻsish sur’ati “noneft” yalpi ichki mahsulotining oʻsishidan 3,5 baravardan ortiqroq boʻldi. Mamlakat yalpi ichki mahsulotidagi neft sektorining ulushi bu davrda 39% dan 60%ga oshdi. Bank kreditlari va davlat tomonidan ragʻbatlantirish noneft sanoatining jadal rivojlanishiga yordam berdi. Qurilish sanoati va xizmat ko'rsatish sohasining sezilarli o'sishi 2010-yilda Ozarbayjon iqtisodiyotining noneft sektori o'sish ko'rsatkichlari bo'yicha neft sanoatini ortda qoldirdi.
2004-yildan 2013-yilgacha Ozarbayjon Respublikasini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga doir 3 ta besh yillik dastur amalga oshirildi. Bu dasturlar iqtisodiyotni diversifikatsiya qilishga qaratilgan edi. “2014—2018-yillarda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish davlat dasturlari”, “2008—2015-yillarda qashshoqlikni qisqartirish va barqaror rivojlanish davlat dasturlari”, “2008—2015-yillarda Ozarbayjon Respublikasi aholisini oziq-ovqat bilan ishonchli ta’minlash davlat dasturlari”. bugungi kunda amalga oshirilmoqda. 2004—2018-yillarda mamlakat hududlarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish boʻyicha qator dasturlar amalga oshirildi.
Jahon iqtisodiy forumining 2017—2018-yillardagi Global raqobatbardoshlik hisobotida Ozarbayjon 35-oʻrinni, MDH hududida esa birinchi oʻrinni egalladi[6]. 2018-yil 31-oktabrda e’lon qilingan “ Biznes yuritish 2019” hisobotiga koʻra, Ozarbayjon 25-oʻrinni (2018-yilda 57-oʻrin) egalladi va shu tariqa Yevropa va Markaziy Osiyo mintaqasi mamlakatlari orasida Gruziya (6-oʻrin) va Makedoniyadan (10-oʻrin) keyin eng yuqori oʻrinni egalladi)[7][8].
2019-yilning birinchi yarmida ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar doirasida eng kam ish haqi ikki baravar oshirildi. 2019-yil 1-sentabrdan boshlab eng kam ish haqi 250 manat, ya’ni 147 AQSh dollarini tashkil etadi[9][10].
Shuningdek
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Ozarbayjon iqtisodiyoti
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Институт истории им. А. Бакиханова. История Азербайджана с древнейших времён до начала 20 века. Баку: ЭЛМ, 1995 — 161-bet.
- ↑ Институт истории им. А. Бакиханова. История Азербайджана с древнейших времён до начала 20 века. Баку: ЭЛМ, 1995 — 175-bet.
- ↑ „О компании“ (az). Азербайджанское каспийское морское пароходство Официальный сайт. 2021-yil 11-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 13-noyabr.
- ↑ „Дело — Фото“ (ru). fleetphoto.ru. 2021-yil 13-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 13-noyabr.
- ↑ „Дело — Фото“ (ru). fleetphoto.ru. 2021-yil 13-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 13-noyabr.
- ↑ „Country/Economy Profiles“ (en). Global Competitiveness Index 2017-2018. 2018-yil 9-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 9-yanvar.
- ↑ „Doing Business 2019: A Year of Record Reforms, Rising Influence“ (ru). 2019-yil 14-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 24-iyun.
- ↑ „Doing Business 2019: A Year of Record Reforms, Rising Influence“ (en). World Bank. 2018-yil 31-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 11-dekabr.
- ↑ „Президент Ильхам Алиев продолжает осуществлять революционные шаги, направленные на повышение благосостояния населения“ (ru). azertag.az. 2019-yil 24-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 24-iyun.
- ↑ „Алиев значительно увеличил зарплаты бюджетникам“ (ru). Mir24. 2019-yil 24-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 24-iyun.